Nie wiadomo kiedy dokładnie powstała Ruda. Można się jednak spodziewać, że kiedy wspomniano o jej istnieniu w Rejestrze Ujazdu (datowanym najprawdopodobniej na początek XIV wieku), była ona już dość dobrze rozwiniętą wsią. Według tego dokumentu, osada obejmowała w tym czasie powierzchnię 50 łanów mniejszych (chełmińskich), czyli prawie 900 ha. Zdaniem niektórych jest to jednak bardzo mało prawdopodobne. Być może należy tu więc przyjąć miarę magdeburską (niemiecką), według której powierzchnia wsi wynosiłaby około 383 ha.

Hipotez dotyczących pochodzenia nazwy „Ruda” jest wiele. Przyjmuje się, że wywodzi się ona od wydobywanych tutaj przed wiekami rud żelaza. Można jednak stwierdzić, że ich występowanie na tych terenach jest wątpliwe. Bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza o przetapianej tu rudzie darniowej, która stanowi co prawda typ rudy żelaza, ale posiada zupełnie odmienne od niej właściwości. Wspomina się także o rodzie Rudzkich, który miał dać początek, odnoszącej się do ich majątków, nazwie „Ruda”. Biorąc pod uwagę dostępne źródła, trudno jest przyjąć jednoznacznie którąkolwiek z wyżej wymienionych hipotez.

Pokłady węgla kamiennego, które stały się siłą napędową rozwoju Rudy, zostały tu odnalezione w drugiej połowie XVII wieku. Do tego czasu Ruda miała przede wszystkim charakter rolniczy. Odnalezione pokłady przyczyniły się do uprzemysłowienia tych terenów. Przybywający tu liczni przedsiębiorcy budowali kopalnie, huty, koksownie i cementownie. Wraz z rozwojem przemysłu przyszły: znaczący wzrost liczby ludności oraz całkowita zmiana stylu życia mieszkańców wsi. Wokół zakładów przemysłowych zaczęły pojawiać się liczne osiedla robotnicze, familoki.

Rozwojowi gospodarczemu na tych terenach przysłużyli się szczególnie: Ballestremowie, Donnersmarckowie, Schaffgotschowie, śląski rockefeller – Karol Godula oraz jego wychowanica i dziedziczka jego majątku – Joanna Schaffgotsch.

Spośród wszystkich zasłużonych dla miasta postaci, ludzką wyobraźnię pobudzali szczególnie Karol Godula i Joanna Schaffgotsch. Wiecznie eksperymentującego, wprowadzającego w życie samodzielnie opracowane technologie Godulę posądzano o kontakty z diabłem. Pogłoski te wzmagały się wraz z powiększającym się ciągle bogactwem górnośląskiego przemysłowca. Pomimo zamiłowania do samotności i nieustannej pracy, Godula przygarnął kilkuletnią Joannę Grycik i ją też uczynił spadkobierczynią swojego ogromnego majątku. W dniu śmierci Goduli, na jego majątek składało się: 19 kopalni galmanu, 40 kopalni węgla kamiennego, 3 huty cynku, 28 kuksów (papierów wartościowych, odmiany akcji) w hucie “Karol” oraz tereny Orzegowa, Szombierki, Bujakowa, Bobreka, Paniowego. Majątek ten szacowano ma około 2 miliony talarów.

Joanna okazała się świetną zarządczynią. W ciągu swojego życia zdołała kilkukrotnie powiększyć otrzymany w spadku majątek. Wyszła za mąż za hrabiego Hansa Ulryka Schaffgotscha, z którym wiodła podobno bardzo udane życie. Ze względu na jej niezwykłą historię, określa się ją mianem „śląskiego kopciuszka”.

W powstaniach śląskich (1919-1921) wzięło udział około 3000 mieszkańców Rudy, z czego bardzo wielu zginęło. W plebiscycie na Górnym Śląsku w 1921 roku, Rudzianie (w około 70%) opowiedzieli się za przynależnością do Polski.

W 1942 roku na terenach należących obecnie do Rudy Śląskiej, założono oddział oświęcimskiego obozu koncentracyjnego, kierowany przez SS-Hauptscharführera Wilhelma Gerharda Gehringa. W obozie tym śmierć poniosło około 400 więźniów.

W styczniu 1945 roku na tereny te wkroczyła Armia Czerwona. W czasach powojennych mieszkańcy przystąpili do szybkiej odbudowy gospodarczej obszaru obecnej Rudy Śląskiej.

W latach pięćdziesiątych, z połączenia wsi, wchodzących w skład obecnej Rudy Śląskiej, utworzono dwa miasta – Nowy Bytom i Rudę. W 1959 roku miasta te połączono w jedno i nazwano Rudą Śląską.

17 września 1966 roku Ruda Śląska otrzymała herb. Miał on być symbolem wielkoprzemysłowego charakteru miasta oraz przynależności Rudy Śląskiej do Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Był on jednak tak daleki od panujących w heraldyce zasad, że po trzydziestu dwóch latach zmieniono go na nowy. Zatwierdzony w 1998 roku herb jest dwupolowy. W lewym, błękitnym polu znajduje się połowa złotego orła śląskiego. W prawym, białym polu przedstawiona została natomiast postać świętej Barbary (patronki górników) trzymająca miecz i kielich z Hostią.

Ruda Śląska jest dzisiaj, mimo wszechobecnych zakładów przemysłowych, jednym z najbardziej zielonych miast Górnego Śląska. Obejmuje ona obszar około 77,7 km2 i liczy około 144 tysiące mieszkańców. Na Rudę Śląską składa się jedenaście dzielnic: Ruda, Godula, Orzegów, Bykowina, Halemba, Kochłowice, Chebzie, Nowy Bytom, Wirek, Bielszowice i Czarny Las.

Historia Rudy Śląskiej, a raczej jej pobieżne i niedbałe opracowanie, jest obecnie przyczyną miejskiego sporu. Grupa dociekliwych Rudzian (wśród nich Adam Podgórski) walczy o naniesienie poprawek do, prawdopodobnie błędnej, ale powszechnie obowiązującej, historii miasta. Zdaniem miłośników Rudy Śląskiej, informacje, zamieszczone na stronie internetowej miasta i powielane nie tylko w sieci, ale i także w wydawnictwach książkowych, są fałszywe. Bardzo wyczerpująco argumentują oni swoje stanowisko, odwołując się do dostępnych źródeł historycznych. Póki co, mimo podejmowanych starań, ze strony Urzędu Miasta nie ma żadnego odzewu.